"Nếu năng lực của anh tốt, không những anh tham gia giảng dạy cho trường mà nơi khác còn mời dạy thêm. Nếu có đề tài thì sẽ có tiền công. Nhà khoa học cũng cần quảng cáo năng lực của mình hoặc của đơn vị mình và phải chủ động tìm đến các doanh nghiệp".
PV đã có cuộc trao đổi với PGS.TS Bùi Duy Cam, Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội.

Thiếu cán bộ nghiên cứu cơ bản

Theo ông, khó khăn của công tác nghiên cứu khoa học cơ bản hiện nay là gì?

Nghiên cứu khoa học cơ bản không có sức hấp dẫn cao với xã hội ta hiện nay. Việc đưa kết quả nghiên cứu cơ bản vào thực tiễn lại thường đòi hỏi một khoảng thời gian dài có thể vài năm đến hàng chục năm. Nghiên cứu cơ bản lúc nào cũng phải được Nhà nước nuôi.
Hiện nay, quỹ lương chưa có ưu tiên cho mảng này. Đấy là lý do khoa học cơ bản chưa phát triển được. Nguy cơ hẫng hụt đội ngũ cán bộ làm khoa học cơ bản đang ở mức cao. Tôi cho rằng một trong những giai đoạn hoàng kim của sự gắn kết chặt chẽ giữa khoa học với thực tiễn là những năm 80 của thế kỷ trước.

Ông nói thời hoàng kim?

Đúng là hoàng kim trong hoàn cảnh kinh tế hết sức khó khăn. Thời đó mọi cái đều thiếu thốn, nhiều thứ không nhập khẩu được do cấm vận. Các doanh nghiệp, tư thương phải tìm đến các nhà khoa học. Các nhà khoa học của trường say sưa nghiên cứu, giải quyết những yêu cầu cấp thiết của xã hội để cải thiện đời sống. Khi đó "3 lợi ích" phát triển khá rộng khắp trong trường đại học của chúng tôi.

Còn bây giờ thì sao?

Chúng tôi ít nhận được yêu cầu từ doanh nghiệp. Có lẽ do việc nhập khẩu quá dễ dàng chăng? Rất ít doanh nghiệp muốn đầu tư nhiều cho nghiên cứu cải tiến kỹ thuật nâng cao chất lượng sản phẩm. Họ thường quen dùng hàng nhập khẩu mặc dù hàng sản xuất trong nước chất lượng tương đương và giá thấp hơn. Ví dụ, trường Đại học Khoa học Tự nhiên đã sản xuất được màng lọc dịch truyền đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế, giá thành thấp nhưng mức độ tiêu thụ vẫn còn hết sức nhỏ.

Tôi hy vọng...

Hay tại mình nghĩ các nước đã có công nghệ mình lấy dùng luôn, khỏi phải nghiên cứu? Có phải vì thế mà không cần đầu tư cho nghiên cứu cơ bản?

Quan niệm thế thì không bao giờ phát triển. Nếu không đầu tư nghiên cứu thì mình luôn phải dùng các công nghệ cũ của nước ngoài. Không có nghiên cứu cơ bản làm sao có ứng dụng? Một đất nước muốn phát triển cần có khoa học cơ bản phát triển và đi trước một bước. Các nước châu Á như Nhật Bản, Hàn Quốc người ta đầu tư cho khoa học cơ bản rất mạnh. Khoa học cơ bản không cần nhiều người nhưng cần người giỏi. Nếu chế độ đãi ngộ không tốt thì không tuyển được người giỏi về.

Tôi hy vọng rằng sau sự kiện GS Ngô Bảo Châu, lĩnh vực khoa học cơ bản của nước nhà sẽ được quan tâm và có điều kiện phát triển tốt hơn.

Ông có cho rằng, trước đây bên mình có thể độc quyền về nghiên cứu nhưng giờ các doanh nghiệp, tư nhân cũng tự nghiên cứu lấy. Hoặc có khả năng các giáo sư, tiến sĩ của trường ra cộng tác với doanh nghiệp?

Một số doanh nghiệp lớn cũng có cả trung tâm nghiên cứu với trang thiết bị hiện đại. Họ cũng tổ chức nghiên cứu để phục vụ cho chính họ. Ngoài lực lượng cơ hữu, họ còn mời các nhà khoa học từ các trường đại học hay viện nghiên cứu làm cộng tác viên.

Đó có bị xem là chảy máu chất xám?

Hoàn toàn không phải là chảy máu chất xám mà là các chất xám đã phục vụ tốt hơn thực tiễn. Thực ra đây là một điều đáng mừng. Các nhà khoa học nghiên cứu cho cơ quan, doanh nghiệp nhà nước, doanh nghiệp tư nhân đều là góp phần đưa tiến bộ khoa học kỹ thuật vào cuộc sống. Tôi biết ở một số trường đại học nước ngoài, các giáo sư còn được khuyến khích, tạo điều kiện ký hợp đồng làm việc chính thức với doanh nghiệp miễn là các giáo sư hoàn thành tốt nhiệm vụ ở trường. Như vậy, các giảng viên vừa nâng cao được trình độ chuyên môn lại vừa có thêm thu nhập bằng chính nghề của mình.

Không ai ca ngợi cái nghèo

Trường Đại học Khoa học Tự nhiên vẫn được xem là trường số 1 về lĩnh vực đào tạo nguồn cán bộ giỏi cho mảng nghiên cứu cơ bản?

Trường chúng tôi có nhiệm vụ quan trọng là đào tạo cán bộ làm công tác giảng dạy và nghiên cứu khoa học cơ bản trong lĩnh vực khoa học tự nhiên. Năm 1997, chúng tôi là trường đại học đầu tiên của Việt Nam thực hiện thí điểm mô hình đào tạo cử nhân khoa học tài năng. Khóa đầu tiên tuyển được 40 sinh viên thì có đến 37 em đã từng đạt giải trong kỳ thi học sinh giỏi quốc gia và Olympic quốc tế. Trong 13 năm qua, chất lượng đào tạo cử nhân khoa học tài năng của trường đã được xã hội Việt Nam và bạn bè quốc tế đánh giá cao.

Tuy nhiên, chất lượng tuyển sinh của hệ đào tạo này trong những năm gần đây có giảm sút vì phần lớn các thí sinh giỏi lại không thích học các ngành khoa học tự nhiên. Đây cũng là dấu hiệu không lấy làm vui cho khoa học cơ bản nếu chúng ta không có chính sách sử dụng và đãi ngộ cán bộ nghiên cứu khoa học một cách hợp lý.

Số sinh viên được đào tạo từ lớp đấy ra trường sẽ như thế nào?

Phần đông sinh viên của chương trình đào tạo cử nhân khoa học tài năng đều nhận được học bổng đi học thạc sĩ, tiến sĩ ở các trường đại học nổi tiếng trên thế giới. Một số thì được các trường đại học hoặc viện nghiên cứu tuyển dụng. Hai tháng qua đã có 3 em trở về làm giảng viên ở trường sau khi có bằng tiến sĩ ở nước ngoài (trong đó có em đã nhận bằng tiến sĩ toán của Đại học Harvard)

Có người nói, giáo sư giỏi là phải nuôi được bao nhiêu ông tiến sĩ, bao nhiêu kỹ sư. Ý kiến của ông về vấn đề này thế nào?

Tôi nhất trí. Ở nước nào cũng vậy. Ví dụ như ở Mỹ, nhiều trường đại học quy định cứ trong 3 năm nếu giáo sư không có đề tài nghiên cứu thì sẽ không được ký hợp đồng tiếp. Còn tiền, ngoài lương ra nếu anh có đề tài thì sẽ mang được tiền về cho trường. Có tiền đề tài thì anh mới có kinh phí cho nghiên cứu sinh làm việc.

Có một thời, cứ nói đến nhà giáo, giáo sư là nghèo nhưng giờ quan niệm ấy xem ra đã lạc hậu?

Bây giờ không ai ca ngợi cái nghèo nữa. Người ta tôn vinh sự thành đạt bằng việc làm giàu một cách chính đáng. Nếu năng lực của anh tốt, không những anh tham gia giảng dạy cho trường mà nơi khác còn mời dạy thêm. Nếu có đề tài thì sẽ có tiền công. Nhà khoa học cũng cần quảng cáo năng lực của mình hoặc của đơn vị mình và phải chủ động tìm đến các doanh nghiệp.
Nhà khoa học cũng cần phải có một chút kiến thức về kinh doanh để tiếp thị quảng bá sản phẩm của mình với xã hội... Nói vậy thôi chứ phần lớn cuộc sống của các giảng viên đại học vẫn còn vất vả lắm, nhất là với các giảng viên trẻ.

Quan điểm của chúng tôi là cần tôn vinh kết quả lao động của cán bộ. Hiện tượng "lâu lên lão làng" không còn nữa. Trường luôn khuyến khích cán bộ có thêm thu nhập bằng việc nâng cao năng lực chuyên môn của mình.
Xin cảm ơn ông về buổi trò chuyện!